De brief van Paulus aan de gemeenten van Galatië is een van de meest polariserende brieven die aan hem zijn toegeschreven. De domme Galaten, de tegenstelling tussen besnedenen en onbesneden, tussen Joden en Grieken, de heidenen, tussen de Wet en het geloof. Het beeld dat we zouden kunnen vormen is een Paulus die belust is op polemiek, en extremisme. Het is een beeld waarin ik mij niet kan vinden.
Hoewel de brief aan de Galaten zeker authentieke brieffragmenten bevat, kunnen we er niet om heen dat er een redactionele bewerking heeft ondergaan. De eerste redactie dateert van de jaren 90, na de val van de Tempel, waar de christenen zich losmaakten van de Joden. De meningsverschillen werden tegenstellingen. De ene visie werd overheersend t.o.v. de andere. Het is ook niet toevallig dat Marcion, die fel aanhanger was van Paulus en de Hebreeuwse Bijbel afdeed als “oud testament”, hem als de enige apostel beschouwde en een hervormingsbeweging op gang bracht die de dominante Kerk dreigde weg te vagen. Hij werd dan ook als ketter gebrandmerkt. De visie van Paulus dat de Joodse geschiedenis was voltooid in Jezus, kreeg geen plaats meer. Marcion bezorgt Paulus een anti-Joods imago en brengt de argwaan tegen het Jodendom en de Hebreeuwse Bijbel in de christelijke beeldtaal binnen. Nochtans konden de vrouwen in Marcions hervormingsbeweging voorgaan in de dienst. Ze konden onderwijzen en tot bisschop worden gewijd. Het is juist de anti-Marcionse strijd die Paulus vrouwonvriendelijk maakte. Of hij daadwerkelijk vrouwonvriendelijk was, is maar de vraag.[1]
De teksten van Paulus gingen een eigen leven leiden, ze werden vertaald naar het Latijn, met alle gevolgen van dien. Bewust of onbewust slopen er vertaalfouten in de teksten. De leer van de erfzonde bij Augustinus is daar mede een gevolg van. De mens kan alleen maar bevrijd worden van de erfzonde door het geloof in Jezus Christus. Maarten Luther trok de lijn door, en in zijn strijd tegen de misbruiken in de Kerk van de jaren 1500, was het voor hem zonneklaar dat de bemiddeling van de Kerk niet nodig is om gered te worden. Het geloof van Paulus werd op die manier een quasi louter individueel gebeuren, ook in de Katholieke Kerk, en dat is jammer..
Doorheen de brief aan de Galaten en de literatuur die ik hieromtrent heb geraadpleegd, heb ik een Paulus leren kennen die geen blad voor de mond neemt en overtuigd is van zijn zaak. Maar ik hoor hem ook zeggen: “zien jullie het dan niet?” – in de evangelies vinden we die woorden zelfs letterlijk terug. Het is m.i. die bekommernis van Paulus die doorheen de jaren na zijn dood is uitgegroeid tot polemiek. Paulus had allerminst de bedoeling om een nieuwe kerk te stichten. Hij was er van overtuigd dat met Jezus, de Gezalfde, de voltooiing van het Jodendom was aangebroken. Het punt was bereikt waarop alle volken op de berg van Sion werden verwacht.
Paulus is geen afvallige Jood, maar zijn boodschap komt voor een deel van de Joden wel over als een ondermijning van hun Joodse identiteit.
Voor Paulus blijft Israël Gods uitverkoren volk waaraan hij is verknocht en waarmee hij hartstochtelijk is verbonden. Naar eigen overtuiging verwerkelijkt hij met zijn zending onder de heidenen de ware roeping van Israël, het doel waarvoor God zijn volk vanouds heeft bestemd. […] Het is zijn taak om Israël dat de heidenen uitsluit naar Gods plan om te vormen tot Israël dat de heidenen insluit; een nieuwe beweging los van het joodse volk is voor hem ondenkbaar.[2]
Paulus is loyaal aan de Joodse godsdienst én aan de niet-Joden. Jammer genoeg heeft hij de spanning van die dubbele loyauteit niet kunnen overbruggen.
De joden wijzen Paulus af, de christenen eigenen zich hem volledig toe waarbij zijn loyaliteit aan Israël veelal wordt toegedekt, ontkend of zelfs als anti-joods wordt uitgelegd. Voor christenen en joden blijft de dubbele loyaliteit van Paulus een probleem dat de onderlinge verhouding tekent en tot op de dag van vandaag niet is opgelost.[3]
En op de vraag wat christenen vandaag kunnen leren van Paulus en zijn brieven, antwoordt Joop Smit het volgende.
Paulus’ onverbreekbare trouw aan het joodse volk en de Tora wijst hedendaagse christenen met klem op hun joodse wortels. Volgens Paulus is en blijft het christendom op joodse leest geschoeid. Die verbondenheid met het jodendom vraagt om voortdurende aandacht en niet-aflatend onderhoud.
[…]
Paulus doorbreekt het gevestigde kader en zet zich in voor het samengaan van joden en heidenen in Christus. Hij is er heilig van overtuigd dat God niet alleen God is van de joden, maar ook van de heidenen. De scheidsmuur tussen beide groepen moet worden afgebroken om de eenheid tot stand te brengen zoals deze door de ene God is bedoeld. De doorbraak die Paulus forceert om de afzondering te overwinnen en joden en heidenen met elkaar te verenigen bevat voor de christelijke kerken een belangrijke boodschap. In de lijn van Paulus zijn zij geroepen om zich niet in zichzelf op te sluiten, maar over de eigen grenzen heen met andere religies en opvattingen in gesprek te gaan op zoek naar verbinding en saamhorigheid.[4]
Waar Paulus veelal wordt voorgesteld als een polemische figuur, is de conclusie net andersom. Als diepgelovig Jood gaat Paulus op zoek naar inclusie, verbinding en eenheid. Voorwaar een nobel en na te streven doel. Maar uiteraard doet hij dit vanuit zijn eigen referentiekader. De Joodse Wet en de Messias, de Gezalfde, zijn dan ook constanten in zijn discours.
In mijn vorig bericht klonk het nog vragend. Na een eerste poging om de Galatenbrief te doorgronden kan ik de vraag positief beantwoorden. De tijd is aangebroken om ook Paulus, net als Jezus, “terug te geven” aan de Joden als onze Joodse broeder. Hij is het meer dan waard.
Mijn toelichting bij de brief aan de Galaten
[1] Karen Armstrong, Paulus. Onze liefste vijand, pp. 157-168
[2] Joop Smit, Wat Paulus bezielde, een staalkaart van zijn brieven, p. 155
[3] Joop Smit, Wat Paulus bezielde, een staalkaart van zijn brieven, p. 158
[4] Joop Smit, Wat Paulus bezielde, een staalkaart van zijn brieven, p. 159-160
